مقدمه

 در سنتور دو حفره به شكل گُل روي سطح سنتور وجود دارد كه در نرمي، لطافت و شفاف شدن صداي آن تاثير بسزايي دارد. اين ساز داراي صوتي شفاف و بلورين بوده و برخي پژوهشگران بر اين باورند كه سنتور در زمان‌هاي بسيار دور از ايران به ديگر كشورهاي آسيايي رفته‌ است. سنتور يك ساز زهي در موسيقي ايراني شناخته مي‌شود كه به شكل ذوزنقه و داراي سيم‌هاي بسياري است و با دو زخم چوبي به نام  مضراب به صدا در مي‌آيد. مضراب‌هاي سنتور در گذشته بدون نمد بودند ولي در حال حاضر معمولاً به مضراب‌ها نمد مي‌چسبانند كه خود باعث لطيف‌تر شدن صداي سنتور مي‌شود. از  ديرباز نوازندگان بسياري به صورت تك‌نوازي و هم‌نوازي اجراهاي منحصربفردي را با اين ساز عرفاني داشته‌اند كه نامشان ماندگار شده است. در اين مقاله معرفي برخي از بهترين نوازندگان سنتور ايران پرداخته مي‌شود.

پدر سنتور ايران

پرويز مشكاتيان، معروف به پدر سنتور ايران، متولد ۲۴ ارديبهشت ۱۳۳۴ در نيشابور از نسل طلايي موسيقي پس از انقلاب به حساب مي‌آيد. وي از كودكي نزد پدرش، حسن مشكاتيان شروع به يادگيري نواختن سنتور كرد. چندي بعد در تهران نزد نورعلي برومند و داريوش صفوت، رديف ميرزا عبدالله و در كنار آن ريزه كاري‌هاي نوازندگي (به ويژه سه تار)، گوشه‌هاي مهجور و ناشناخته و ضربي‌هاي موسيقي ايراني را از افرادي ديگري، چون سعيد هرمزي، يوسف فروتن و عبدالله دوامي مي‌آموخت.

مشكاتيان در سال ۱۳۵۴ خورشيدي موفق به كسب عنوان نخست بهترين نوازندگان سنتور ايران در آزمون باربد شد. وي در حالي كه بيست و چند سال بيشتر نداشت، تصنيف‌هايي را خلق كرد كه از بهترين‌هاي موسيقي سنتي ايراني در نيم قرن گذشته به حساب مي‌آيند. از آثار ماندگار وي در آن دوره مي‌توان به شورانگيز، مرا عاشق، رزم مشترك و پيروزي اشاره نمود. مشكاتيان كتابهاي بسياري را نيز نوشته كه از آن ميان مي‌توان به مجموعه تصانيف، بيداد و گل آوا اشاره كرد. پرويز مشكاتيان در سال 1388 درگذشت.

اولين نوازنده سنتور آشنا به نت

حسين صبا از سنين نوجواني موسيقي را شروع كرد و دو ساز سنتور و پيانو را به ترتيب زير نظر استاداني بزرگي چون استاد حبيب سماعي و استاد اصلانيان آموخت. او در محيطي علاقه‌مند به موسيقي تحت نظر مادر و خانواده مادري پرورش يافت. او با شركت در  برنامه راديو صبا و تكنوازي سنتور شناخته شد.

پس از تاسيس هنرستان موسيقي ملي در سال 1328 توسط روح الله خالقي، از حسين صبا براي تدريس سنتور دعوت به عمل آمد چراكه وي تنها نوازنده سنتور آشنا به تكنيك قدما در زمان خود بود. او جزو كساني بود كه به خط نت آشنايي داشت. از وي تنها يك كتاب خودآموز سنتور به يادگار باقي مانده است كه يكي از دقيق ترين و بهترين كتاب‌هاي آموزش سنتور است. اين نوازنده كه از بهترين نوازندگان سنتور ايران به شمار مي آيد، ارديبهشت سال 1338 وقتي كه تنها 35 سال داشت، دار فاني را وداع گفت.

نخستين بانوي ايراني نوازنده سنتور

ارفع اطرايي، نخستين بانوي ايراني است كه پيش روي استادان بزرگ موسيقي ايران، سنتور را به صورت تك‌نوازي نواخت. او هشتم تير۱۳۲۰ به دنيا آمد و جزو اولين دختراني بوده كه در دهه ۳۰ وارد «هنرستان موسيقي ملي» شد. وي گفته است: «در آن زمان هنوز موسيقي به عنوان رشته‌ تحصيلي رسمي شناخته نشده بود. اقدام و تصميم پدر من در وارد كردن بنده به هنرستان كه تحت تاثير راهنمايي و توجيهات استاد خالقي بود، در بين فاميل و آشنايان باعث تعجب شده بود». وي جزو بهترين نوازندگان سنتور ايران محسوب مي‌شود.

او تحت نظر استاداني همچون روح‌الله خالقي، كلنل علينقي وزيري، حسين صبا، مصطفي كمال‌ پورتراب، فرامرز پايور و محمود كريمي در سال ۱۳۳۸ از هنرستان ملي فارغ‌التحصيل شد. اطرايي درباره استاد پايور گفته ‌است: «روش‌هاي نوازندگي و آموزش جناب استاد پايور باعث شدند كه بعد از پايان هنرستان هم در خدمت استاد پايور آموزش ببينم». پژوهشگران حوزه موسيقي، اعتراف نموده‌اند كه اطرايي جانشين پايور در زمان عدم دسترسي به استاد پايور بوده‌ است.

اطرايي خود اقرار كرده : «سال ١٣٣٦، به مناسبت افتتاح تلويزيون ثابت پاسال، استاد دهلوي و استاد پايور قطعه كنسرتينو براي سنتور را به صورت مشترك ساختند و تنظيم كردند كه با اركستر آقاي دهلوي و با تكنوازي آقاي پايور اجرا شد. اما زماني كه استاد پايور براي سه سال به لندن سفر كردند، تنها كسي كه با اركستر آقاي دهلوي تكنوازي سنتور اين قطعه را اجرا كرد، من بودم.»او پس از انقلاب و تفكيك جنسيتي هنرستان‌هاي موسيقي افزود: «در گذشته و در تربيت شاگردان هنرستان‌هاي موسيقي، برخلاف سال‌هاي اخير، بهترين موسيقي‌دانان ايران بودند. تفكيك جنسيتي وجود نداشت و اين خود از پايه بسياري از مشكلات را مرتفع مي‌كرد. از طرفي با مرور تاريخ معاصر موسيقي ايران، مشاهده مي‌كنيم كه تبلور نامي چون قمرالملوك وزيري، نام اساتيدي چون ارسلان‌ خان درگاهي و مرتضي ‌خان ني‌داوود را  تحت تاثير قرار مي‌داد.»

او در همين گفت‌وگو اعلام مي‌كند: «من بارها اعتراض كرده‌ام كه چرا خانه موسيقي در عمل و برخلاف اساس‌ نامه‌اش، يك سازمان كاملاً مردانه و مردسالار است. تعداد زيادي از مديران خانه موسيقي شاگرد خانم‌هاي موسيقي‌دان هستند اما حتي نامي هم از اين اساتيد نمي‌برند»

ارفع اطرايي در طول بيش از ۶۰ سال فعاليت هنري، مقالات و كتاب‌هاي زيادي در حوزه موسيقي نوشته است كه در مراكز آموزشي عالي موسيقي تدريس مي‌شوند، از جمله «فرهنگ لغات موسيقي ايراني»، «سنتور ناظمي»، «زندگي و آثار حبيب سماعي»، «بوي جوي موليان»، «سازشناسي ايراني» و «معارف پايور».

او از سال ۱۳۹۳ با سرطان دست و پنجه نرم مي‌كند . اخيراً در مصاحبه‌اي گفته ‌است: «در يك سال و نيمي كه در آمريكا  هستم، با استفاده از حقوق پسرم و يك بيمه جزيي كه دولت آمريكا  در اختيار افراد خاص قرار داده است، فقط توانستم بخشي از هزينه‌هاي درمانم را تهيه و پرداخت كنم. زماني كه در ايران بودم، بيمه‌اي داشتم كه نه خدمات درماني بود و نه تامين اجتماعي! مطلقاً هيچ كاربردي براي من نداشت و مورد تاييد هيچ بيمارستاني نبود. من با آن بيمه يك استامينوفن كدئين هم نمي‌توانستم بگيرم. خب، در اين شرايط بعد از ۶۰ سال فعاليت مستمر هنري، وقتي جز پسرانم كسي نيست كه ياري‌ام كند و حتي حالي از من بپرسد، مجبور به فروش ساز و كتاب‌هايم كه با ارزش‌ترين دارايي‌هايم بودند، شدم تا زنده بمانم.» 

حبيب سماعي از اولين‌هاي سنتور ايران

حبيب سماعي،از بهترين نوازندگان سنتور ايران، از طفوليت با استادان موسيقي زمان خود چون ميرزا حسينقلي و نايب اسدالله در مجالس همنوازي مي‌كرد. متاسفانه از اجراهاي زنده اين نوازنده كه سنتور مهجور را از پرده مستوري بيرون افكند و دلهاي شنوندگانش را با مغناطيس آوايش ربود، اثري باقي نمانده است. سماعي اعتقاد داشت: «موسيقي غذاي روح است و غذا را نمي توان نجويده هضم كرد. بنابراين ساز و آواز بايد به اندازه‌اي باشد كه براي شنونده سوء‌هاضمه نياورد.» هانري ماسه خاورشناس فرانسوي درباره وي گفته است: «ايراني، به جاي اقتباس از موسيقي غربي، بايد همت كند امثال سماعي را به گوش جهانيان رسانده مردمان روي زمين را از نواي جانبخش آن بهره‌مند سازند».